Differentiëren in het voortgezet onderwijs

Iedere leerling de kans geven het beste uit zichzelf te halen, is een belangrijke drijfveer van docenten. Dat kun je onder andere bereiken met differentiatie. Tegelijkertijd is het inspelen op de specifieke leerbehoeften van alle leerlingen een grote uitdaging. Aanpasbaar lesmateriaal biedt handvatten om hier doeltreffend mee aan de slag te gaan.    Voordat we inzoomen op differentiatie, is het goed om de definitie ervan helder te hebben. De Amerikaanse onderwijskundige Carol Ann Tomlinson deed onderzoek naar differentiatie en schreef meerdere boeken over de uitkomsten. Vrij vertaald zegt zij: differentiatie is een manier van lesgeven, waarbij leraren de lesstof, materialen en opdrachten aanpassen, zodat alle leerlingen op hun eigen niveau kunnen leren. Dat helpt om beter in te spelen op de verschillende leerbehoeften van individuele leerlingen of kleine groepen en vergroot zo de leermogelijkheden van alle leerlingen in de klas. (Bron: NRO)

Zo zet je differentiatie effectief in

Differentiëren kan op veel manieren, een daarvan is werken met aanpasbaar lesmateriaal, vertelt Mart van der Linden, trainer bij ThiemeMeulenhoff. “Aanpasbaar lesmateriaal maakt het mogelijk om bijvoorbeeld een groep leerlingen zelfstandig te laten werken aan opdrachten die hen uitdagen. Terwijl een andere groep leerlingen op dat moment verlengde instructie krijgt om de leerstof onder de knie te krijgen.” Wil je differentiatie effectief inzetten dan is het volgens Van der Linden belangrijk om dat te doen aan de hand van vier vragen: 

• Welk leerdoel wil je dat leerlingen behalen? 

• Waar staan je leerlingen nu ten opzichte van dat leerdoel? 

• Wat heeft iedere leerling nog nodig om het leerdoel te behalen? 

• En als controle achteraf: heeft iedere leerling het leerdoel behaald? 

Deze stappen sluiten aan bij de basisprincipes van formatief handelen. Mart van der Linden: “Dit didactische model daagt je uit om het leerproces op verschillende momenten zichtbaar te maken en op basis van dat inzicht verder te handelen. Om te kunnen differentiëren moet je weten welke leerling wat op welk moment nodig heeft.”    

De mogelijkheden van aanpasbaar lesmateriaal

Het aanpasbare lesmateriaal van ThiemeMeulenhoff is constant in ontwikkeling, met als doel docenten steeds meer handvatten te bieden om differentiatie goed en makkelijk vorm te geven. Dat betekent onder andere dat de leerdoelen zo helder mogelijk zijn, dat er aanknopingspunten worden geboden om te differentiëren en dat je lesmateriaal flexibel kunt inzetten omdat het aanpasbaar is. De trainers van ThiemeMeulenhoff ondersteunen docenten en vaksecties door te laten zien welke mogelijkheden dit lesmateriaal biedt en hoe je het kunt inzetten om je differentiatiedoelen te bereiken, legt Van der Linden uit. “We laten docenten ervaren hoe je het aanpasbaar lesmateriaal zo kunt inzetten dat het optimaal aan die doelen bijdraagt.”    

Geef leerlingen wat te kiezen

Differentiëren in een klas met dertig leerlingen kan een uitdaging zijn. Daarom legt Nienke Broos, docent NaSk op het Visser ’t Hooft Lyceum in Leiderdorp, de verantwoordelijkheid bij haar leerlingen. Daarmee maakt ze haar leerlingen eigenaar van hun eigen leerproces. Broos differentieert in haar lessen op verschillende manieren. Bijvoorbeeld: leerlingen kiezen zelf of ze naar haar instructie luisteren of de uitleg lezen in hun boek. Als Broos een practicum geeft, maakt ze regelmatig ook een werkblad met oefensommen voor de leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben. Leerlingen kiezen of ze meedoen aan het practicum of oefensommen maken. Broos speelt ook in op de interesses van de leerlingen. “Als we het bijvoorbeeld over straling hebben, mogen ze kiezen om onderzoek te doen naar straling in energie, kernwapens of medische straling. Ik geef ze daarbij kaders en begrippen mee, zodat alle leerlingen vanuit een verschillende context uiteindelijk dezelfde leerdoelen halen.”   

Wensen voor de toekomst

Nienke Broos gebruikt de methode Newton NaSk als houvast en maakt daarnaast regelmatig zelf lesmateriaal, waarbij ze soms inspiratie haalt uit open leermateriaal. In de toekomst hoopt ze dat lesmateriaal nóg meer maatwerk biedt. Vooral op het gebied van digitale leermiddelen ziet ze kansen: “In het ideale geval volgen leerlingen hun eigen route door het lesmateriaal. Ze beginnen met de basisroute, maar krijgen als ze opdrachten nog niet onder de knie hebben herhalingsoefeningen. En als ze de kennis goed beheersen verdiepende opdrachten.” Volgens Broos kun je op deze manier het beste uit iedere leerling halen. “De meeste leerlingen doen het liefst het minimale. Het zijn pubers, dus dat is begrijpelijk. Als ze extra moeten oefenen omdat ze anders de toets niet halen, zijn ze daartoe bereid, maar er zijn weinig leerlingen die vanuit zichzelf een extra uitdaging aangaan die meer moeite kost dan wat noodzakelijk is. Hoe mooi is het als die leerlingen zonder het bewust te merken een plusroute doorlopen?” 

Aan de slag met differentiatie? Deze tips helpen je op weg!

• Zorg dat je de leerdoelen van je les goed voor ogen hebt, zo kun je sneller vaststellen voor wie en hoe je wilt differentiëren.  

• Bedenk tijdens je lesvoorbereiding op welke momenten tijdens les je kunt vaststellen welke differentiatie nodig is voor welke leerling.  

• Differentiëren kan op veel verschillende manieren. Bedenk hoe jij het wilt doen en waarom. Wie geef je wanneer extra instructie? Welke keuzes geef je leerlingen uit de les- of verwerkingsstof? Hoe zorg je dat ‘snelle’ leerlingen gemotiveerd blijven?   

• Welke mogelijkheden biedt de lesmethode die je gebruikt? Raadpleeg ook de docentomgeving. 

• Sluit je aan bij een online docentenvakgroep, op LinkedIn, Instagram of Facebook en leer van de aanpak van collega’s op afstand.