Haal meer uit je onderwijs met formatief handelen

Formatief handelen is niet meer weg te denken uit het onderwijs, al roept het nog altijd vragen op. Bij deze aanpak draait het niet alleen om het eindresultaat, maar vooral om de weg ernaartoe. Hoe verzamel je effectief informatie over het leerproces van leerlingen en studenten en hoe gebruik je die kennis om aan te sluiten bij hun leerbehoeftes?

Een klas vol leerlingen of studenten die inzicht hebben in hun eigen leerproces én precies weten wat ze nodig hebben om zich verder te ontwikkelen. Dat is bereikbaar met formatief handelen, mits je het op de juiste manier inzet. Eerst is het belangrijk de definitie ervan helder te hebben. Formatief handelen is een aanpak waarbij je informatie over het leerproces van leerlingen en studenten in kaart brengt en vervolgens gebruikt om effectief leren te verbeteren.

Meten is weten

De Amerikaanse onderwijskundige Michael Scriven legde in de jaren zestig de basis voor formatief handelen. Hij introduceerde het idee om evaluaties niet alleen te gebruiken om leerresultaten achteraf te beoordelen (summatief), maar om ook het leerproces zelf mee te verbeteren (formatief). In de jaren negentig kreeg formatief handelen meer bekendheid toen pedagoog en onderzoeker Dylan Wiliam aantoonde dat formatieve evaluatie een van de meest effectieve strategieën is om leerresultaten te verbeteren.

In Nederland verscheen Wiliams boek onder de titel ‘Cijfers geven werkt niet’. Mede door deze titel ontstond een misvatting, vertelt Valentina Devid, expert formatief handelen en medeoprichter van nascholingsdienst Toetsrevolutie: “Formatief handelen werd vanuit het Engels vertaald naar formatief toetsen, waardoor mensen dachten dat het ging om toetsen zonder cijfers te geven. Terwijl het eigenlijk draait om het leerproces zelf, met daarbij een ontwikkel- en presteerzone. In de ontwikkelzone meet je waar je leerlingen of studenten staan in hun ontwikkelproces en wat ze nodig hebben om verder te komen. In de presteerzone toets je of ze vaardigheden ook daadwerkelijk beheersen. Beide zones kunnen goed naast elkaar bestaan en kunnen elkaar zelfs versterken.”

Stappen zetten in het leerproces

Het mooie aan formatief handelen is dat het de kans vergroot dat leerlingen of studenten tot succes komen. "Tijdens het leerproces creëer je vaker kleine succeservaringen die motiverend werken en het leerproces inzichtelijk maken", legt Devid uit. “Leerlingen of studenten komen er met formatief handelen achter dat ze bijvoorbeeld moeite hebben met een bepaalde vaardigheid. Door daar gericht mee te oefenen of extra instructie te geven, werkt het heel motiverend als het dan bij de volgende opdracht wel lukt.” Als docent begeleid je ze hierbij door de juiste vragen te stellen. Je bedenkt continu: wat moeten de leerlingen of studenten weten om een volgende stap te kunnen zetten?

Devid geeft als voorbeeld dat je aan het begin van de geschiedenisles vraagt of de leerlingen vijf oorzaken kunnen geven voor het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog. Je laat informatie uit het langetermijngeheugen daarmee terugkeren naar het werkgeheugen. Hierdoor is het voor leerlingen makkelijker om nieuwe informatie te koppelen aan wat ze al weten. Ook wordt de informatie beter opgeslagen in hun langetermijngeheugen. De vraag maakt ook inzichtelijk waar de klas staat. Het kan zomaar zijn dat je ontdekt dat tachtig procent van de leerlingen maar drie oorzaken kan noemen. "Dan komt het woord ‘handelen’ om de hoek kijken", zegt Devid. “Want als je op dit moment niet handelt, sla je de plank van formatief handelen mis. Je gaat op zo’n moment niet door met de les die je hebt voorbereid, maar zorgt ervoor dat eerst de basiskennis op orde is. Bijvoorbeeld met een extra opdracht of verlengde instructie. De truc is van tevoren nadenken over welke problemen en misvattingen waarschijnlijk naar boven komen en hoe je daarop kunt inhaken.”

Boven de methode staan

"Bij het in kaart brengen van het leerproces en de resultaten van leerlingen kan een leermiddel ondersteunend zijn", zegt Lucy van der Weg, trainer bij ThiemeMeulenhoff. “Leermiddelen kunnen inzichtelijk maken waar een leerling of student staat. Het gaat daarbij niet om wat je in de les hebt behandeld, maar om wat een leerling of student beheerst en nodig heeft om verder te komen.” Dat vraagt van jou als docent dat je zelf boven de lesstof staat. Je volgt dan niet de methode, maar de behoefte en het groeiproces van leerlingen of studenten. Een leermiddel kan ook helpend zijn als je in kaart wilt brengen welke vaardigheden leerlingen of studenten onder de knie moeten krijgen en welke stappen ze daarvoor kunnen zetten. Daarom staan in de leermiddelen van ThiemeMeulenhoff onder andere duidelijke leerdoelen beschreven. Van der Weg: “Zo weten leerlingen en studenten waar ze naartoe werken en wat er van ze verwacht wordt. Dat geeft ze autonomie en verantwoordelijkheid.”

Het nieuwe normaal

Formatief handelen goed implementeren in je onderwijs kost tijd. In het ideale geval doe je het niet alleen, maar wordt het verankerd in de schoolvisie. "Er verandert veel in de cultuur van een klas als je leerlingen en studenten doelgericht bevraagt", zegt Devid. “Als je collega’s dat ook doen, zie je sneller een cultuur- en gedragsverandering bij leerlingen en studenten. Dat betekent trouwens niet dat je in één keer het roer moet omgooien. Ik adviseer om klein te beginnen met een klas waarin je je comfortabel voelt. Zo kun je de verandering overzien, want ook als docent heb je succeservaringen nodig om formatief handelen verder uit te bouwen. Gun jezelf die tijd.” Ook de trainers van ThiemeMeulenhoff kunnen hierbij helpen, zodat je alles uit de leermiddelen kunt halen wat erin zit.